કેન્દ્રીય ગૃહ પ્રધાન અમિત શાહે લોકસભામાં ત્રણ નવા બિલ રજૂ કર્યા. આમાં ભારતીય ન્યાય સંહિતા 2023, ભારતીય નાગરિક સંરક્ષણ સંહિતા 2023 અને ભારતીય પુરાવા બિલ 2023નો સમાવેશ થાય છે. આ ત્રણ બિલ ઇન્ડિયન પીનલ કોડ 1860 (IPC), કોડ ઓફ ક્રિમિનલ પ્રોસિજર 1898 (CrPC) અને એવિડન્સ એક્ટનું સ્થાન લેશે. નવા બિલમાં પહેલીવાર આતંકવાદની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે, પરંતુ આ બિલમાં જે બાબત નોંધનીય છે તે સજાના નવા સ્વરૂપ એટલે કે સમુદાય સેવાની રજૂઆત છે.
તમને જણાવી દઈએ કે, ભારતીય અદાલતોમાં નાના અપરાધોના ગુનેગારોને વૃક્ષારોપણ, ધાર્મિક સ્થળો અને આશ્રયસ્થાનોમાં સેવા આપવાનો આદેશ આપ્યા બાદ છોડી દેવામાં આવે છે, પરંતુ હવે નાના અપરાધોના સંદર્ભમાં સામુદાયિક સેવાની જોગવાઈને ભારતીય સંહિતામાં સામેલ કરવામાં આવી છે. વિધેયકમાં બદનક્ષી, જાહેર સેવકો દ્વારા ગેરકાયદેસર વર્તન, કાનૂની સત્તાનું પાલન અટકાવવા જેવા અપરાધો માટે સજાના સ્વરૂપ તરીકે સમુદાય સેવાનો સમાવેશ થાય છે.
આ બિલમાં સૌથી નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે દેશમાં પહેલીવાર સજાનું નવું સ્વરૂપ એટલે કે ‘સામુદાયિક સેવા’ રજૂ કરવામાં આવી છે. હવે દેશમાં પહેલીવાર નાના ગુના માટે ‘સામુદાયિક સેવા’ કરવાની સજા થઈ શકશે. ચાલો જાણીએ કે નવા બિલમાં સજા તરીકે ‘સમુદાય સેવા’ શું છે?
ભારતીય ન્યાય સંહિતા બિલ, 2023 અનુસાર “સમુદાય સેવાને નાના અપરાધો માટે સજા તરીકે પ્રથમ વખત પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવી છે”.
નોંધપાત્ર રીતે, ભારતીય અદાલતોમાં, નાના ગુનાઓ માટે, દોષિતોને ધાર્મિક સ્થળો, આશ્રય સ્થાનો, વૃક્ષો વાવવા વગેરે જેવી સેવા આપવાનો આદેશ આપ્યા પછી છોડી દેવામાં આવે છે, પરંતુ હવે નાના ગુનાઓ માટે ભારતીય ન્યાય સંહિતા બિલમાં સમુદાય સેવાની જોગવાઈનો સમાવેશ કરવામાં આવી છે.
માનહાનિ સાથે સંબંધિત ગુના માટે સામુદાયિક સેવાને વૈકલ્પિક સજા તરીકે ગણવામાં આવી છે. પ્રથમ ગુનાહિત માનહાનિમાં જ્યાં મહત્તમ સજા બે વર્ષની જેલની છે. પરંતુ નવા બિલ હેઠળ, દોષિતને ફક્ત ‘સામુદાયિક સેવા’ આપવાના આદેશ સાથે જ મુક્ત કરી શકાય છે.
આ કિસ્સાઓમાં સમુદાય સેવાની સજા
સરકારનું આ પગલું માનહાનિને જઘન્ય અપરાધની શ્રેણીમાં મૂકે છે. 2023 બિલની કલમ 354(2) જણાવે છે કે, “જે કોઈ બીજાને બદનામ કરે છે તેને બે વર્ષ સુધીની મુદત માટે સાદી કેદની સજા અથવા દંડ, અથવા બંને સાથે અથવા ‘સમુદાય સેવા’ સાથે સજા કરવામાં આવશે.”
માનહાનિ ઉપરાંત, આ બિલમાં જાહેર સેવકો દ્વારા ગેરકાયદેસર વ્યવસાય કરવા અને કાયદાકીય સત્તાના પાલનમાં અવરોધ, આત્મહત્યાનો પ્રયાસ, જાહેર નશો, 5,000 રૂપિયાથી ઓછી રકમની ચોરી જેવા ગુનાઓ માટે સજા તરીકે ‘સમુદાય સેવા’નો પણ સમાવેશ થાય છે.
ભારતીય કાયદાકીય માળખામાં નાના અપરાધો માટે સજા તરીકે સમુદાય સેવા દાખલ કરવાના પ્રસ્તાવ સાથે ભારત સરકાર યુએસ, યુકે, સ્વીડન અને અન્ય કેટલાક વિકસિત દેશોની હરોળમાં જોડાઈ છે.
ગુનેગારોને સારા માર્ગે વાળવા અને ભીડભાડવાળી જેલોની સમસ્યાને ઉકેલવામાં આ સજા મહત્ત્વનું પગલું બની શકે છે.
