30 વર્ષ બાદ નેપાળના રિટેલ માર્કેટમાં ભારતીય રૂપિયાના મૂલ્યમાં અચાનક ઘટાડો જોવા મળી રહ્યો છે. નેપાળી ચલણ સામે રૂપિયો (ભારતીય ચલણ) નબળો પડવાને કારણે સ્થાનિક વેપારીઓનું ટેન્શન વધી ગયું છે. તેની સીધી અસર નેપાળ જતા પ્રવાસીઓ પર પણ પડી રહી છે.
સ્થાનિક લોકો પણ સોશિયલ મીડિયા પર ભારતીય રૂપિયામાં ઘટાડાનો મુદ્દો ઉઠાવી રહ્યા છે અને કેન્દ્ર સરકાર પાસે હસ્તક્ષેપની માંગ કરી રહ્યા છે. નિષ્ણાંતોનું કહેવું છે કે 1993 પછી આ પ્રથમ વખત છે જ્યારે નેપાળના બજારોમાં ભારતીય રૂપિયાની કિંમતમાં ઘટાડો થયો છે.
એટલું જ નહીં નેપાળના દૂર-દૂરના બજારોમાં પણ ભારતીય રૂપિયો ચલણમાંથી બહાર થઈ ગયો છે. મીડિયા રિપોર્ટ્સ અનુસાર, નેપાળમાં ભાંસાર ઓફિસ (કસ્ટમ ડ્યુટી ઓફિસ) અને પેટ્રોલ પંપ પર હવે ભારતીય રૂપિયા સ્વીકારવામાં આવતા નથી. નેપાળ ભારતનો એક મહત્વપૂર્ણ પડોશી દેશ છે, જેની સરહદો યુપી, બિહાર અને ઉત્તરાખંડ સાથે છે.
નિષ્ણાંતોના મતે નેપાળમાં ભારતીય ચલણ પર કડકાઈના કારણે સરહદી વિસ્તારોમાં દરરોજ લગભગ 100 કરોડ રૂપિયાના વેપારને નુકસાન થઈ રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ ઉઠી રહ્યો છે કે નેપાળના રિટેલ માર્કેટમાં ભારતીય રૂપિયાનું મૂલ્ય કેમ ઘટ્યું?
નેપાળ અને ભારતમાં ચલણ અંગે શું નિયમ છે?
નેપાળમાં 1957 સુધી ભારતીય ચલણ ચલણમાં હતું, પરંતુ નેપાળ રાષ્ટ્ર બેંકની સ્થાપના પછી નિયમો બદલાઈ ગયા. નેપાળ રાષ્ટ્ર બેંકના સુમન આચાર્ય અને ત્રિભુવન યુનિવર્સિટીના જ્યોતિ કોઈરાલાએ ભારત-નેપાળ કરન્સી એક્સચેન્જ પર સંશોધન કર્યું છે.
આ મુજબ, રૂપિયો એકમાત્ર ચલણ છે જેની કિંમત નેપાળમાં નિશ્ચિત છે. અન્ય ચલણોની કિંમત સમયાંતરે બદલાતી રહે છે.
જો કે, વર્ષ 1993માં નેપાળ રાષ્ટ્ર બેંક અને ભારત સરકારે ચલણના વિનિમય દર અંગે સુધારેલી દરખાસ્ત તૈયાર કરી હતી. તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે નેપાળી ચલણમાં ભારતના એક રૂપિયાની કિંમત 1.60 થશે. આ નિયમ છૂટક બજાર માટે પણ બનાવવામાં આવ્યો હતો.
ત્યારથી આ નિયમનું પાલન કરવામાં આવી રહ્યું છે અને તેની મદદથી સરહદની આસપાસના વિસ્તારોમાં રહેતા લોકો વેપાર કરે છે. નિષ્ણાંતોનું કહેવું છે કે રેટ ફિક્સ થવાના કારણે નેપાળના રિટેલ માર્કેટમાં ભારતીય ચલણનો સરળતાથી ઉપયોગ થતો હતો. જોકે, હવે પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ છે.
રિટેલ માર્કેટ કેવું ચાલે છે?
નિયમ મુજબ ભારતના 100 રૂપિયાની કિંમત નેપાળી ચલણમાં 162 છે. અગાઉ 100 રૂપિયાના બદલે 160 રૂપિયાની નેપાળી નોટ છૂટક બજારમાં સરળતાથી મળતી હતી, પરંતુ હવે બજારમાં 140 રૂપિયાની નોટ પણ મળવી મુશ્કેલ બની ગઈ છે.
અહેવાલો અનુસાર, જેમ જેમ આપણે સરહદથી અંદરની તરફ આગળ વધીએ છીએ તેમ ભારતીય રૂપિયાનું મૂલ્ય ઘટી રહ્યું છે. ઘણી જગ્યાએ 100 રૂપિયાની ભારતીય નોટો માટે માત્ર 135 રૂપિયાની નેપાળી નોટ ઉપલબ્ધ છે, તે પણ ભાગ્યે જ.
સ્થાનિક વેપારીઓનું કહેવું છે કે કરોડોના વેપારમાં આ તફાવત ઘણો મોટો છે. વેપારીઓનો આક્ષેપ છે કે તફાવત વધવાને કારણે ધંધો પણ પડી ભાંગ્યો છે.
બજારમાં ભારતીય રૂપિયાનું મૂલ્ય કેમ ઘટવું જોઈએ?
1. 500-1000 પછી 2000 ની નોટો પર પ્રતિબંધ – 2016 માં, ભારત સરકારે 500 અને 1000 ની નોટોને ડિમોનેટાઇઝ કરતી વખતે ગેરકાયદેસર જાહેર કરી. નોટબંધીના નિર્ણયની અસર નેપાળ પર પણ પડી. થોડા જ સમયમાં નેપાળમાં 950 કરોડની પ્રતિબંધિત નોટો જમા થઈ ગઈ.
એપ્રિલ 2018માં નેપાળ સરકારે ભારતને આ નોટો પાછી ખેંચી લેવા કહ્યું હતું. જ્યારે બંને દેશોમાં વિવાદ વધ્યો ત્યારે ડિસેમ્બર 2018માં નેપાળ રાષ્ટ્ર બેંકે એક આદેશ જારી કર્યો હતો. આ મુજબ 100 રૂપિયાથી વધુની ભારતીય નોટોના ચલણ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો.
જો કે આ નોટોનો અઘોષિત ઉપયોગ થતો રહ્યો, પરંતુ જ્યારે ભારતે 2000ની નોટ પર પણ પ્રતિબંધ લગાવવાનો નિર્ણય કર્યો ત્યારે મામલો વધુ વણસી ગયો. નેપાળે વેપારીઓને સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે સરકાર 2000ની નોટ બદલવામાં તેમની મદદ કરી શકશે નહીં.
નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે ત્યારથી નેપાળ બોર્ડર પર સ્થાનિક એક્સચેન્જો અને મધ્યસ્થીઓ સક્રિય થઈ ગયા છે. નેપાળના બજારોમાં એવી સામાન્ય છાપ ઉભી થઈ છે કે ભારતીય રૂપિયામાં કોઈ ભરોસો નથી. આ જ કારણ છે કે ભારતીય રૂપિયાની કિંમતમાં ઘટાડો થયો છે.
2. 100 રૂપિયાથી વધુની ખરીદી પર ભાંસાર- નેપાળમાં કસ્ટમ ડ્યુટીને ભાંસાર કહેવામાં આવે છે. તાજેતરમાં, નેપાળ સરકારે આ જોગવાઈ લાગુ કરી છે કે જેઓ રૂ. 100 થી વધુ કિંમતનો માલ ખરીદે છે તેમણે ભાંસરને ચૂકવવું પડશે. અગાઉ રૂ.20,000 સુધીની ખરીદી પર કસ્ટમ ડ્યુટી ચૂકવવાની ન હતી.
સરકારના આ નિયમ બાદ ભારતીય બજારોમાંથી છૂટક ખરીદીમાં ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો.નિયમોની કડકતાને કારણે લોકો ભારતીય બજારોમાંથી સામાન ખરીદતા અચકાય છે. કારોબાર યોગ્ય રીતે ન થઈ શકવાના કારણે કરન્સીના વ્યવહારો પર પણ અસર પડી છે.
3. દાણચોરોની સક્રિયતા પણ એક કારણ – ભારત-નેપાળ સરહદ દાણચોરી માટે કુખ્યાત છે. તાજેતરમાં, 13 ઓગસ્ટ 2023ના રોજ, SSB જવાનોએ મધુબની જયનગર બોર્ડર પરથી 3,10,000 નેપાળી અને 13,73,500 ભારતીય ચલણ સાથે 2 દાણચોરોની ધરપકડ કરી હતી.
નેપાળ બોર્ડર પરના દાણચોરો ચલણની હેરફેર કરવામાં ખૂબ સક્રિય છે. અહીં મોટા પ્રમાણમાં સોનું અને ડ્રગ્સની દાણચોરી થાય છે. ભારત કરતાં નેપાળમાં સોનું સસ્તું હોવાને કારણે નેપાળમાં ભારતીય ચલણ વધુ બન્યું. નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે ભારતીય રૂપિયાની કિંમતમાં ઘટાડો થવાનું આ પણ એક કારણ છે.
1nonlynewsના whatsapp ગ્રુપમાં જોડાવા માટે નીચેની લિંક પર ક્લિક કરો
https://chat.whatsapp.com/HyFwqFPR3EP0gbrKvdU4C8
