ભારત નામનો ઇતિહાસ: દેશનું નામ ભારત અથવા હિન્દુસ્તાન છે. તે ભારત છે કે આર્યાવર્ત કે જંબુદ્વીપ? આ હંમેશા ચર્ચાનો વિષય રહ્યો છે. હાલમાં ચર્ચા માત્ર બે નામો પર કેન્દ્રિત છે. આ બે નામ છે ભારત અને ભારત. અત્યાર સુધી આપણે જાણતા હતા કે દેશનું નામ ભારત છે, જેનો અંગ્રેજી અનુવાદ ભારત છે. ભારતના બંધારણમાં પણ આ વાત સ્વીકારવામાં આવી છે.
ભારતના બંધારણની પ્રસ્તાવના હિન્દીમાં હમ ભારત કે લોગથી શરૂ થાય છે, જ્યારે અંગ્રેજીમાં પ્રસ્તાવના વી ધ પીપલ ઓફ ઈન્ડિયાથી શરૂ થાય છે. નામ જ નામ છે. તે હિન્દી કે અંગ્રેજી કેવી રીતે હોઈ શકે? આ કારણથી સમગ્ર ચર્ચાના કેન્દ્રમાં જે નામ છે તે ભારતનું છે, જેનો તાર એ જ સનાતન ધર્મ સાથે જોડાયેલો છે, જે એક અલગ જ કારણસર ચર્ચાનો વિષય બન્યો છે. અત્યારે એ ચર્ચા છોડી દઈએ અને ભારત શબ્દના મૂળને સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ, જેનો ઉલ્લેખ સનાતન ધર્મના પુરાણોમાં પણ થયો છે અને ઘણી વખત થયો છે.
ભારતનું નામ ભારત કેમ પડ્યું તેની પાછળ ઘણી વાર્તાઓ છે. આમાં પણ ખાસ કરીને બે વાર્તાઓ કહેવામાં આવી છે. પહેલી વાર્તા એવી છે કે આ દેશનું નામ ઋષભદેવના પુત્ર ભરતના નામ પરથી ભારત રાખવામાં આવ્યું હતું. વિષ્ણુ પુરાણમાં તેનો ઉલ્લેખ છે. વિષ્ણુ પુરાણના ભાગ બે, પ્રથમ અધ્યાય, શ્લોક નંબર 28 થી 31 માં, દેશનું નામ ભારત કેવી રીતે પડ્યું તેનો ઉલ્લેખ છે.
32મી શ્લોક કહે છે કે-
ततश्च भारतं वर्षमेतल्लोकेषु गीयते
भरताय यत: पित्रा दत्तं प्रातिष्ठता वनम्
એટલે કે પિતા ઋષભદેવે વનમાં જતાં ભરતજીને પોતાનું રાજ્ય સોંપી દીધું હતું. ત્યારથી તે આ દુનિયામાં ભારતવર્ષના નામથી પ્રસિદ્ધ થયું.
લિંગ પુરાણમાં પણ એક શ્લોક છે. તે કહે છે-
सोभिचिन्तयाथ ऋषभो भरतं पुत्रवत्सल:
ज्ञानवैराग्यमाश्रित्य जित्वेन्द्रिय महोरगान्।
हिमाद्रेर्दक्षिण वर्षं भरतस्य न्यवेदयत्।
तस्मात्तु भारतं वर्ष तस्य नाम्ना विदुर्बुधा:।
એટલે કે પોતાની ઇન્દ્રિયોના રૂપમાં સર્પો પર વિજય મેળવીને ઋષભે હિમાલયની દક્ષિણમાં ભરતને રાજ્ય આપ્યું, ત્યારે આ દેશનું નામ ભારતવર્ષ પડ્યું.
ભાગવત પુરાણના ચોથા અધ્યાયમાં એક શ્લોક છે. લેખિત-
येषां खलु महायोगी भरतो ज्येष्ठ: श्रेष्ठगुण
आसीद् येनेदं वर्षं भारतमिति व्यपदिशन्ति
એટલે કે, ભગવાન ઋષભને તેમના કાર્યસ્થળ અજનવર્ષમાં 100 પુત્રો મળ્યા, જેમાંથી તેમણે મહાયોગી ભરતના મોટા પુત્રને પોતાનું રાજ્ય આપ્યું અને તેમના નામથી લોકો તેને ભારતવર્ષ કહેવા લાગ્યા.
આ સિવાય બીજી વાર્તા એવી છે કે રાજા દુષ્યંત અને શકુંતલાના પુત્રનું નામ ભરત હતું, જેના નામ પરથી આ દેશનું નામ ભારત પડ્યું.
તે મહાભારતના આદિપર્વના બીજા અધ્યાયના શ્લોક નંબર 96માં લખાયેલું છે-
शकुन्तलायां दुष्यन्ताद् भरतश्चापि जज्ञिवान
यस्य लोकेषु नाम्नेदं प्रथितं भारतं कुलम्
એટલે કે પરમ તપસ્વી મહર્ષિ કણ્વના આશ્રમમાં દુષ્યંત દ્વારા શકુંતલાના ગર્ભમાંથી ભરતના જન્મની કથા આમાં છે. આ ભારતવંશ એ જ મહાત્મા ભરતના નામે વિશ્વમાં પ્રસિદ્ધ થયો હતો, પરંતુ હવે આ વાર્તાઓ સિવાય, ચાલો જોઈએ કે પુરાણોમાં ભારતનો ઉલ્લેખ કયા સંદર્ભમાં કરવામાં આવ્યો છે અને તે શ્લોકો કયા છે જે ભારત શબ્દને સમજાવે છે.
વિષ્ણુ પુરાણનો એક શ્લોક છે, જે ભારતની સીમાઓ દર્શાવે છે. વિષ્ણુ પુરાણના બીજા ખંડના ત્રીજા અધ્યાયનો પ્રથમ શ્લોક કહે છે-
उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम्।
वर्षं तद् भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः ।।
એટલે કે સમુદ્રની ઉત્તરે અને હિમાલયની દક્ષિણે આવેલો દેશ ભારત કહેવાય છે અને આ ભૂમિમાં વસતા લોકો આ દેશના સંતાનો છે, ભારતી.
વિષ્ણુ પુરાણના બીજા વિભાગના ત્રીજા અધ્યાયનો 24મો શ્લોક કહે છે-
गायन्ति देवा: किल गीतकानि, धन्यास्तु ते भारतभूमिभागे।
स्वर्गापवर्गास्पदमार्गभूते भवन्ति भूय: पुरूषा सुरत्वात्
એટલે કે દેવતાઓ સતત ગાતા રહે છે કે સ્વર્ગ અને ઉચ્ચ વર્ગની વચ્ચે આવેલા ભારતમાં જેમણે જન્મ લીધો છે તેઓ આપણા કરતાં વધુ આશીર્વાદિત છે.
તે કુર્મ પુરાણના પ્રથમ ભાગના અધ્યાય 47 ના શ્લોક 21 માં લખાયેલ છે –
भारते तु स्त्रियः पुंसो नानावर्णाः प्रकीर्तिताः।
नानादेवार्चने युक्ता नानाकर्माणि कुर्वते॥
એટલે કે ભારતના સ્ત્રી-પુરુષો અનેક જાતિના હોવાનું કહેવાય છે. તેઓ વિવિધ પ્રકારના દેવતાઓની પૂજા અને અનેક ધાર્મિક વિધિઓ કરવામાં વ્યસ્ત છે. આ સિવાય મહાભારતના ભીષ્મપર્વના નવમા અધ્યાયમાં ધૃતરાષ્ટ્ર અને સંજય વચ્ચેની વાતચીતનું કેન્દ્ર ભારત છે. આ સિવાય સ્કંદ પુરાણ, વાયુ પુરાણ, બ્રહ્માંડ પુરાણ, અગ્નિ પુરાણ અને માર્કંડેય પુરાણ જેવા અન્ય ઘણા પુરાણોમાં પણ ભારતનું નામ જોવા મળે છે. જ્યારે પણ હિંદુ ધર્મ સંબંધિત કોઈ વિધિ હોય ત્યારે આરામ કરો, તે વિધિ શરૂ કરતા પહેલા વિધિ સંબંધિત સંકલ્પ કરવો પડશે. એ ઠરાવના પંક્તિઓમાં ભારતના ઘણા નામો છે, પણ હિન્દુસ્તાન એ નામોમાં નથી.
શ્લોક કહે છે –
ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य, अद्य श्रीब्रह्मणो द्वितीये पर्राधे श्रीश्वेतवाराहकल्पे, वैवस्वतमन्वन्तरे, भूर्लोके, जम्बूद्वीपे, भारतर्वषे, भरतखण्डे, आर्यावर्त्तैकदेशान्तर्गते.
આ પછી પ્રદેશનું નામ, વિક્રમ સંવત, મહિનાનું નામ, પક્ષનું નામ, તિથિ અને બીજી ઘણી બાબતોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, પરંતુ આ ઠરાવમાં દેશના તમામ નામોની સાથે જંબુદ્વીપ અને આર્યાવર્ત, ભારતવર્ષ અને જેમાં ભરતખંડનો પણ સમાવેશ થાય છે.
એકંદરે, હકીકત એ છે કે પુરાણોમાં, સનાતન ધર્મના પ્રાચીન ગ્રંથો અને મહાભારતમાં પણ ભારતનો ઉલ્લેખ છે. તેથી જ આ શબ્દ સનાતનની ઉપજ છે. તેથી, આ શબ્દની ઉત્પત્તિ વિશે કોઈને શંકા હોવી જોઈએ નહીં. બાકી ભારતનું નામ ભારત જ રહેશે, અંગ્રેજીમાં ભારત બનશે કે પછી કોઈ આવીને તેને હિન્દુસ્તાન, ક્યારેક આર્યાવર્ત કે જંબુદ્વીપ કરવાની વાત કરશે, તો આ તેમની પોતાની રાજનીતિ છે. અમારું કામ કહેવાનું હતું એટલે એણે તમને સંદર્ભો સાથે કહ્યું.
1nonlynewsના whatsapp ગ્રુપમાં જોડાવા માટે નીચેની લિંક પર ક્લિક કરો:-
https://chat.whatsapp.com/HyFwqFPR3EP0gbrKvdU4C8
