Currency note: રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા (RBI) એ આજે એટલે કે 19 મે, 2023 ના રોજ એક પરિપત્ર બહાર પાડ્યો છે, જેમાં તે 2000 રૂપિયાની નોટ પાછી ખેંચવા જઈ રહી છે. એટલે કે, જો તમારી પાસે 2000 રૂપિયાની નોટ છે, તો તેને 30 સપ્ટેમ્બર સુધીમાં તમારી નજીકની બેંકમાં જમા કરાવો. અન્યથા તેનું કોઈ મૂલ્ય નથી. 2000 રૂપિયાના પ્રતિબંધના(demonetization) સમાચાર સાંભળ્યા પછી, મને ફરી એકવાર 8 નવેમ્બર, 2016 યાદ આવે છે. છેવટે, તેને કોણ ભૂલી શકે? 8 નવેમ્બર, આ એ દિવસ છે જ્યારે વડાપ્રધાને રાત્રે 8 વાગ્યે દેશને સંબોધિત કરતા કહ્યું હતું કે 500 અને 1000ની નોટો ચાલશે નહીં. તેને બંધ કરવામાં આવી રહ્યું છે. આજે પણ લોકોની જીભ અને દિમાગમાં ‘ડિમોનેટાઇઝેશન’ બેઠું છે. પરંતુ તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે વર્ષ 2016માં નોટબંધી દેશમાં પહેલી નોટબંધી નહોતી. તેના બદલે, આ પહેલા પણ દેશમાં નોટબંધી લાગુ કરવામાં આવી છે. જેનું ચલણ ડિમોનેટાઇઝેશન તરીકે પણ ઓળખાય છે.
ડિમોનેટાઇઝેશન(demonetization)ક્યારે કરવામાં આવે છે?
આ સામાન્ય રીતે ત્યારે કરવામાં આવે છે જ્યારે કોઈ દેશના ચલણમાં ફેરફાર થાય છે. નોટબંધી સામાન્ય રીતે નકલી, કાળું નાણું અને મની લોન્ડરિંગના જોખમને રોકવા માટે કરવામાં આવે છે. નોટબંધીનો વિચાર અનોખો કે નવો નથી. કરચોરી, આતંકવાદને રોકવા વગેરેના જોખમને રોકવા માટે વર્ષોથી વિવિધ થિંક-ટેન્ક અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ દ્વારા નોટબંધીની હિમાયત કરવામાં આવી છે. જ્યારે યુરોપિયન મોનેટરી યુનિયનના દેશોએ યુરોને તેમના ચલણ તરીકે અપનાવવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે ડિમોનેટાઇઝેશન(demonetization) કરવામાં આવ્યું હતું. અન્ય દેશો જેમ કે ઝિમ્બાબ્વે, ફિજી, સિંગાપોર અને ફિલિપાઈન્સે પણ ભૂતકાળમાં ચલણ ડિમોનેટાઈઝેશનનો(demonetization) વિકલ્પ પસંદ કર્યો છે. સિસ્ટમમાં ઉપલબ્ધ રોકડની માત્રામાં ઘટાડો કરીને કાળા નાણાં, નકલી નોટો અને ભ્રષ્ટાચારના જોખમને રોકવા માટે ભારતમાં આ પગલું લેવામાં આવ્યું હતું. અને આ દિશામાં કામ કરી રહ્યા છે.
દેશમાં પ્રથમ ચલણ ડિમોનેટાઇઝેશન(demonetization) 1946 અને 1978માં થયું હતું.
ભારતમાં વર્ષ 2016માં નોટબંધી પહેલીવાર નથી થઈ. તે પહેલા પણ સરકારો આ મોટી નોટોને ડિમોનેટાઈઝ કરી ચૂકી છે. સરકાર દ્વારા નોટબંધીનો પ્રથમ દાખલો 1946માં લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો જ્યારે આરબીઆઈએ રૂ. 1,000 અને રૂ. 10,000ની નોટોને રદ કરી હતી. બાદમાં, આ બેંક નોટો (રૂ. 1000, રૂ. 5000 અને રૂ. 10000) 1954માં ફરીથી દાખલ કરવામાં આવી હતી. જો કે, મોરારજી દેસાઈની સરકારે 1978માં આ નોટોને બંધ કરી દીધી હતી. આરબીઆઈ દ્વારા આપવામાં આવેલા ડેટા અનુસાર, 1938 અને 1954માં 10,000 રૂપિયાની નોટો છાપવામાં આવી હતી અને બાદમાં આ મોટી નોટોને 1946 અને 1978માં ડિમોનેટાઇઝ કરવામાં આવી હતી.
