ભારતીય બંધારણમાં 42મો સુધારો સૌથી વધુ વિવાદો અને ચર્ચાઓનો વિષય રહ્યો છે. ઈન્દિરા ગાંધીની આગેવાની હેઠળની કોંગ્રેસ સરકારે તેને 1976માં પસાર કર્યો હતો. આ અધિનિયમને ‘મિની-બંધારણ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. કારણ કે ભારતીય બંધારણમાં મોટી સંખ્યામાં સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા. તેને ’42મો સુધારો કાયદો’ અથવા બંધારણ અધિનિયમ, 1976 પણ કહેવામાં આવે છે.
ભાજપના સાંસદ અને પૂર્વ કેન્દ્રીય મંત્રી અનંત હેગડેએ કહ્યું છે કે બંધારણમાં સુધારો કરવા માટે ભાજપને બે તૃતિયાંશ બહુમતી મળવી જોઈએ. તેમણે કહ્યું કે, લોકસભામાં અમારી પાસે બે તૃતીયાંશ બહુમતી છે. પરંતુ રાજ્યસભામાં અમારી પાસે બહુમતી નથી. જો આગામી લોકસભા ચૂંટણીમાં NDAને 400થી વધુ બેઠકો મળે છે તો તે રાજ્યસભામાં બહુમતી મેળવવામાં મદદ કરશે. તેમના નિવેદન પર રાજકારણ પણ ગરમાયું છે.
જો કે, એવું નથી કે બંધારણમાં આજ સુધી કોઈ સુધારો કે ફેરફાર થયો નથી. બંધારણમાં પહેલો સુધારો જૂન 1951માં થયો હતો. ત્યારપછી આ સિલસિલો સતત ચાલતો રહ્યો છે. જો આપણે કુલ સુધારાઓની સરેરાશ લઈએ તો દર વર્ષે લગભગ બે સુધારા થાય છે.
કટોકટી દરમિયાન બંધારણમાં એટલો ફેરફાર કરવામાં આવ્યો કે અંગ્રેજીમાં તેને ‘ભારતનું બંધારણ’ને બદલે ‘કોન્સ્ટિટ્યુશન ઑફ ઈન્દિરા’ કહેવાનું શરૂ થયું. ઈન્દિરા ગાંધીએ એક જ સુધારામાં 40 જેટલા બદલાવ કર્યા હતા. આ જ કારણ છે કે 42મા સુધારાને મિની બંધારણ પણ કહેવામાં આવે છે. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની સરકારના 10 વર્ષ દરમિયાન પણ બંધારણમાં 8 મોટા સુધારા કરવામાં આવ્યા છે.
જાણો શું હતો 42મો સુધારો
ઈન્દિરા ગાંધીના શાસન દરમિયાન ઈમરજન્સી દરમિયાન 42મો સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. આ સુધારો અત્યાર સુધીનો સૌથી વ્યાપક અને વિવાદાસ્પદ રહ્યો છે. તે સમયે એવું લાગતું હતું કે સરકાર આ સુધારા દ્વારા કંઈપણ બદલી શકે છે. આ જ કારણ છે કે તેને મીની બંધારણ પણ કહેવામાં આવે છે. આમાં, બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં ત્રણ નવા શબ્દો – સમાજવાદી, બિનસાંપ્રદાયિક અને અખંડિતતા ઉમેરવામાં આવ્યા હતા. 42મા સુધારાની સૌથી વિવાદાસ્પદ જોગવાઈઓમાંની એક મૂળભૂત અધિકારો પર રાજ્યની નીતિના નિર્દેશક સિદ્ધાંતોને પ્રાધાન્ય આપવાની હતી. આ જોગવાઈને કારણે કોઈપણ વ્યક્તિ તેના મૂળભૂત અધિકારોથી પણ વંચિત રહી શકે છે. આ સુધારાથી ન્યાયતંત્ર સંપૂર્ણપણે નબળું પડી ગયું હતું. જ્યારે વિધાનસભાને અપાર સત્તાઓ આપવામાં આવી હતી. કેન્દ્ર સરકારને કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવાના નામે કોઈપણ સમયે કોઈપણ રાજ્યમાં સૈન્ય અથવા પોલીસ દળો મોકલવાની સત્તા આપવામાં આવી હતી. બીજી તરફ, રાજ્યોના ઘણા અધિકારો કેન્દ્રના અધિકારક્ષેત્ર હેઠળ મૂકવામાં આવ્યા હતા.
મહત્ત્વની વાત એ હતી કે સંસદના નિર્ણયને કોઈપણ આધાર પર કોર્ટમાં પડકારી શકાય નહીં. કોઈપણ વિવાદના કિસ્સામાં, સાંસદો અને ધારાસભ્યોની સદસ્યતા પર નિર્ણય લેવાનો અધિકાર ફક્ત રાષ્ટ્રપતિને આપવામાં આવ્યો હતો અને સંસદનો કાર્યકાળ પણ પાંચ વર્ષથી વધારીને છ વર્ષ કરવામાં આવ્યો હતો. આ સુધારા સામે રસ્તાઓથી લઈને સંસદ સુધી ભારે હોબાળો થયો હતો. રાજકારણ ગરમાયું. જો કે, 1977માં જનતા પાર્ટીની સરકાર આવી અને 44મા બંધારણીય સુધારા દ્વારા આ સુધારાની ઘણી જોગવાઈઓને રદ કરી દીધી. બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં કરવામાં આવેલા ફેરફારો સાથે છેડછાડ કરવામાં આવી નથી.
ઈન્દિરા ગાંધીએ બંધારણમાં મોટા ફેરફારો શા માટે કર્યા?
દેશના ઈતિહાસમાં આવું પહેલીવાર 19 માર્ચ 1975ના રોજ બન્યું હતું, જ્યારે તત્કાલીન વડાપ્રધાન (ઈન્દિરા ગાંધી)ને સાક્ષી આપવા માટે કોર્ટમાં આવવું પડ્યું હતું. હકીકતમાં, 1971ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ઈન્દિરા ગાંધીએ રાયબરેલી સીટ પર રાજનારાયણને એક લાખથી વધુ મતોથી હરાવ્યા હતા. રાજનારાયણે અલાહાબાદ હાઈકોર્ટમાં અરજી દાખલ કરીને આરોપ લગાવ્યો હતો કે તેઓ અયોગ્ય માધ્યમથી ચૂંટણી જીત્યા હતા. 12 જૂન, 1975ના રોજ અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટે ચૂંટણી ભ્રષ્ટાચારના આરોપમાં વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીની રાયબરેલીની ચૂંટણીને ગેરકાયદેસર જાહેર કરી હતી. કોર્ટે ઈન્દિરા ગાંધીને 6 વર્ષ માટે ચૂંટણી લડવા માટે ગેરલાયક ઠેરવ્યા હતા. વિપક્ષી પાર્ટીઓએ ઈન્દિરાના રાજીનામાની તેમની માંગને વધુ તીવ્ર બનાવી. સુપ્રીમ કોર્ટે હાઈકોર્ટના નિર્ણય પર સ્ટે આપ્યો હતો. પરંતુ પાર્ટીની એક છાવણીએ પણ નૈતિક ધોરણે ઈન્દિરાના રાજીનામાની હાકલ શરૂ કરી. બીજી તરફ જયપ્રકાશ નારાયણના નેતૃત્વમાં વિપક્ષો દિલ્હીની સડકો પર ઉતરી આવ્યા હતા.
આઝાદી પછી આ પહેલો પ્રસંગ હતો જ્યારે કોઈ વડાપ્રધાન વિરુદ્ધ આટલી વિશાળ રેલી કાઢવામાં આવી અને ‘સિંહાસન ખાલી કરો જેથી જનતા આવે’ જેવા સૂત્રો ગુંજવા લાગ્યા. રાજીનામાનું દબાણ વધ્યું ત્યારે ઈન્દિરાએ દેશમાં ઈમરજન્સી લાદવાની તૈયારી કરી. રાષ્ટ્રપતિએ 25 જૂન 1975 ના રોજ રાત્રે 11:45 વાગ્યે બંધારણની કલમ 352 હેઠળ દેશમાં આંતરિક કટોકટીની ઘોષણા પર હસ્તાક્ષર કર્યા. બીજા દિવસે, 26 જૂન, 1975 ના રોજ, સવારે 6 વાગ્યે, ઇન્દિરા ગાંધીએ કેબિનેટની બેઠક બોલાવી અને આંતરિક જોખમોનો સામનો કરવા માટે આવું કરવું અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ ગણાવ્યું.
‘ઇમરજન્સી દરમિયાન બંધારણમાં વ્યાપક ફેરફારો કરવામાં આવ્યા હતા’
ભારતીય બંધારણનો 38મો સુધારો 22 જુલાઈ 1975ના રોજ કટોકટી દરમિયાન પ્રથમ વખત પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. આ સુધારા મુજબ કટોકટીની ન્યાયિક સમીક્ષાનો અધિકાર ન્યાયતંત્ર પાસેથી છીનવી લેવામાં આવ્યો હતો. લગભગ બે મહિના પછી, ઈન્દિરા ગાંધીને વડાપ્રધાન તરીકે રાખવા માટે બંધારણનો 39મો સુધારો લાવવામાં આવ્યો. ત્યારથી અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટે ઈન્દિરાની ચૂંટણી રદ કરી હતી. પરંતુ આ સુધારાએ વડા પ્રધાન પદ પર નિયુક્ત વ્યક્તિની ચૂંટણીની તપાસ કરવાનો અદાલતનો અધિકાર છીનવી લીધો. આ સુધારા મુજબ સંસદ દ્વારા રચવામાં આવેલી સમિતિ જ વડાપ્રધાનની ચૂંટણીની તપાસ કરી શકે છે.
તત્કાલીન વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીએ ઈમરજન્સીને સમયની જરૂરિયાત ગણાવી હતી અને તે સમયગાળા દરમિયાન અનેક બંધારણીય સુધારા કર્યા હતા. 40મા અને 41મા સુધારા દ્વારા બંધારણની ઘણી જોગવાઈઓને બદલ્યા બાદ 42મો સુધારો પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. દેશના બંધારણમાં ત્રણ પ્રકારના સુધારા છે. તેમાંથી બીજા અને ત્રીજા પ્રકારના સુધારા કલમ 368 હેઠળ આવે છે.
બંધારણ સુધારા બિલના ત્રણ પ્રકાર છે….
1. સામાન્ય બહુમતી સાથે સંસદ (લોકસભા અને રાજ્યસભા) દ્વારા પસાર કરાયેલા ખરડા.
2. બંધારણના અનુચ્છેદ 368 (2) મુજબ સંસદ દ્વારા વિશેષ (બે-તૃતીયાંશ) બહુમતી સાથે પસાર કરાયેલા ખરડા.
3. બિલો જે સંસદ દ્વારા વિશેષ બહુમતી સાથે પસાર કરવામાં આવે છે અને જેના માટે ઓછામાં ઓછા અડધા રાજ્યની વિધાનસભાઓનું સમર્થન જરૂરી છે.
શું બંધારણમાં ફેરફાર શક્ય છે?
ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ 368માં બંધારણના સુધારા અને તેની પ્રક્રિયાનો ઉલ્લેખ છે. તે સંસદની શક્તિઓને સમજાવે છે. કલમ 368 મુજબ સંસદને બંધારણની કોઈપણ જોગવાઈ બદલવાનો અધિકાર છે. આ માટે સંસદમાં વિશેષ બહુમતી મતની જરૂર છે. બંધારણમાં સુધારો કરવા માટે સંસદના બંને ગૃહોમાં 2/3 બહુમતી હોવી જરૂરી છે. બંને ગૃહો દ્વારા પસાર કરાયેલા બિલને રાષ્ટ્રપતિ સમક્ષ મંજૂરી માટે મૂકવામાં આવે છે. બંધારણીય સુધારા માટે રાષ્ટ્રપતિએ મંજૂરી આપવી પડશે. બંધારણીય સુધારા બિલ માટે સંયુક્ત સત્રની પ્રક્રિયા લાગુ પડતી નથી. ઓગસ્ટ 2023 સુધી દેશના બંધારણમાં 127 સુધારા કરવામાં આવ્યા છે.
સુધારા માટે શું જરૂરી છે?
બંધારણ બદલવા માટે લોકસભા અને રાજ્યસભામાં બે તૃતીયાંશ બહુમતી તેમજ રાજ્યોના બે તૃતીયાંશ બહુમતી મેળવવી જરૂરી છે. આ ખરડો સંસદની બે તૃતીયાંશ બહુમતી અને રાજ્યોની અડધી વિધાનસભાઓની સાદી બહુમતી દ્વારા પસાર કરવામાં આવે છે અને રાષ્ટ્રપતિની સંમતિ માટે મોકલવામાં આવે છે, જેઓ તેને પુનર્વિચાર માટે પાછા મોકલી શકતા નથી. અનુચ્છેદ 368 હેઠળ, બંધારણ સુધારણા વિધેયક માટે રાજ્યની વિધાનસભાઓમાં માત્ર સાદી બહુમતી જરૂરી છે.
મોદી સરકારના 10 વર્ષમાં બંધારણમાં 8 મોટા ફેરફારો…
99મો સુધારો: નેશનલ જ્યુડિશિયલ એપોઈન્ટમેન્ટ કમિશન એક્ટ (2015)
100મો સુધારો: ભારત અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે જમીન સરહદ સંધિ (2015)
101મો સુધારો: ગુડ્સ એન્ડ સર્વિસ ટેક્સ એટલે કે GST એક્ટ (2016)
102મો સુધારો: નેશનલ કમિશન ફોર બેકવર્ડ ક્લાસને બંધારણીય દરજ્જો (2018)
103મો સુધારો: શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને નોકરીઓમાં EWS માટે 10 ટકા અનામત (2019)
104મો સુધારો: SC-ST આરક્ષણ લોકસભા, એસેમ્બલીઓમાં 10 વર્ષ લંબાવાયું (2019)
105મો સુધારો: સામાજિક અને આર્થિક રીતે પછાત વર્ગોની માન્યતા (2021)
128મો સુધારો: વિધાનસભા અને સંસદમાં મહિલાઓ માટે 33 ટકા અનામત (2023)
શું કહ્યું અનંત હેગડે?
ભાજપના સાંસદ અને પૂર્વ કેન્દ્રીય મંત્રી અનંત હેગડેએ કહ્યું છે કે બંધારણીય સુધારા માટે ભાજપને બે તૃતીયાંશ બહુમતી આપવી પડશે. તેણે વધુમાં કહ્યું કે, આ વખતે તે 400ને પાર, કેમ ? રાજ્યસભામાં અમારી પાસે બે તૃતીયાંશ બહુમતી નથી. રાજ્ય સરકારોમાં પૂરતી બહુમતી નથી. બંધારણમાં સુધારો કરવા અને કોંગ્રેસ દ્વારા તેમાં કરાયેલી વિકૃતિઓને દૂર કરવા માટે બે તૃતીયાંશ બહુમતી જરૂરી છે. તેમજ 20 થી વધુ રાજ્યોમાં સત્તામાં આવવું પડશે.
