માયાવતી વિના વિપક્ષી ગઠબંધનની નૈયા પાર લાગશે? 

@પ્રક્ષ પટેલ, અમદાવાદ

વિપક્ષી ગઠબંધન અને NDA બંનેથી માયાવતીએ ચોક્કસ અંતર જાળવી રાખ્યું છે. માયાવતીનું વિપક્ષી એકતાથી રાખેલું અંતર 2024ની લોકસભા ચૂંટણીમાં યુપીમાં ભાજપ માટે માસ્ટરસ્ટ્રોક સાબિત થઈ શકે છે. વિપક્ષી ગઠબંધનનું નામ નક્કી થયા બાદ અને એનડીએની બેઠકના બીજા દિવસે બહુજન સમાજ પાર્ટીના પ્રમુખ માયાવતીએ પોતાનું વલણ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવતા ખ્યુહ્તું કે, ‘તેમની પાર્ટી BSP 2024ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ન તો વિપક્ષી ગઠબંધનનો ભાગ બનશે કે ન તો બીજેપીના નેતૃત્વવાળી NDAનો. માયાવતીએ બંને જૂથોથી દૂર રહેવાની જાહેરાત કરી છે.  2024ની લોકસભા ચૂંટણી પહેલા આ વર્ષે રાજસ્થાન, મધ્યપ્રદેશ, છત્તીસગઢ અને તેલંગાણામાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાવાની છે. માયાવતીએ એ પણ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે બસપા આ રાજ્યોમાં વિધાનસભા ચૂંટણી એકલા હાથે લડશે.

વિપક્ષી ગઠબંધનથી માયાવતીએ જાળવેલું અંતર બસપાને કેટલો ફાયદો કરાવશે તે તો ચૂંટણી પછી જ ખબર પડશે. પરંતુ એટલું તો નિશ્ચિત છે કે માયાવતીના આ સ્ટેન્ડથી 2024ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપને ચોક્કસ ફાયદો થઈ શકે છે. તે જ સમયે, નરેન્દ્ર મોદી સરકાર વિરુદ્ધ દેશવ્યાપી વિરોધ પ્રદર્શનમાં લાગેલા 26 પક્ષોના વિપક્ષી ગઠબંધન માટે પણ આ એક મોટો ફટકો છે. તેનું મુખ્ય કારણ ઉત્તર પ્રદેશમાં લોકસભાની 80 બેઠકો છે, જે કેન્દ્રમાં સત્તાની દૃષ્ટિએ સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.

માયાવતીએ એનડીએથી દૂર રહેવાની વાત કરી છે, જે એક રીતે ભાજપ માટે લાલ જાજમ સમાન છે. કોંગ્રેસ પર સીધું નિશાન સાધતા માયાવતીએ કહ્યું છે કે કોંગ્રેસ સત્તામાં આવવા માટે જાતિવાદી પક્ષો સાથે ગઠબંધન કરી રહી છે. કોંગ્રેસની નીતિ, ઈરાદો અને વિચાર બરાબર નથી.

જો માયાવતી 2024માં યુપીમાં એકલા હાથે ચૂંટણી લડે છે, તો તે ભાજપ માટે કેવી રીતે ફાયદાકારક અને વિપક્ષી ગઠબંધન માટે મોટું નુકસાન સાબિત થઈ શકે છે તે સમજવા માટે ઉત્તર પ્રદેશના ચૂંટણી ઇતિહાસ અને રાજકીય સમીકરણોને સમજવું પડશે.
યુપીમાં ભાજપ એક મોટી તાકાત છે

અત્યારે ઉત્તર પ્રદેશમાં ભાજપ બહુ મોટી તાકાત છે. છેલ્લી બે લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપની જીતમાં ઉત્તર પ્રદેશે મોટી અને નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી છે. ભાજપ એનડીએ હેઠળ પોતાનો સમૂહ વધારવાના અભિયાનમાં વ્યસ્ત છે. સતત ત્રીજી વખત કેન્દ્રમાં સત્તા મેળવવા માટે ઉત્તર પ્રદેશ ભાજપ માટે મહત્વનું રાજ્ય છે.

2019ની લોકસભા ચૂંટણીમાં, ભાજપે ઉત્તર પ્રદેશમાં 80માંથી 62 બેઠકો જીતી હતી, જ્યારે તેના સહયોગી અપના દળ (સોનેલાલ)એ બે બેઠકો જીતી હતી. આ રીતે NDAના ખાતામાં 64 સીટો ગઈ. 2014ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપે ઉત્તર પ્રદેશમાં  71 બેઠકો જીતી હતી અને તેના સહયોગી અપના દળ (સોનેલાલ)એ બે બેઠકો જીતી હતી. એટલે કે 80માંથી 73 સીટો એનડીએના ખાતામાં ગઈ હતી.

ભાજપે 2014ની સરખામણીમાં 2019માં 9 બેઠકો ગુમાવી હતી. આ નુકસાન પાછળના સમીકરણ પરથી સમજી શકાય છે કે માયાવતીનું સ્ટેન્ડ 2024માં ભાજપ માટે કેટલું ફાયદાકારક સાબિત થઈ શકે છે. 2014ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપ, સમાજવાદી પાર્ટી, બસપા અને કોંગ્રેસ અલગ-અલગ ચૂંટણી લડી રહ્યા હતા. ભાજપનો સાથી પક્ષ અનુપ્રિયા પટેલનો પક્ષ હતો અને કોંગ્રેસનું રાષ્ટ્રીય લોકદળ સાથે જોડાણ હતું. આ ચૂંટણીમાં, BJP ઉત્તર પ્રદેશમાં 42.63% મતો મેળવીને 61 બેઠકોના ફાયદા સાથે 71 બેઠકો જીતવામાં સફળ રહી છે અને અનુપ્રિયા પટેલની પાર્ટી માત્ર એક ટકા મત મેળવીને 2 બેઠકો જીતી છે.

બીજી તરફ, સમાજવાદી પાર્ટીને 22.35% મત મેળવીને માત્ર 5 બેઠકો મળી અને કોંગ્રેસને 7.53% મત મેળવીને બે બેઠકોથી સંતોષ માનવો પડ્યો. લગભગ 20 ટકા વોટ મળવા છતાં 2014માં બસપાનું ખાતું પણ ખૂલ્યું નથી. સમાજવાદી પાર્ટી, કોંગ્રેસ અને બસપા વચ્ચે વિરોધી મતોનું વિભાજન છે અને તેનો સીધો ફાયદો ભાજપને મળે છે. જો આ ચૂંટણીમાં સમાજવાદી પાર્ટી, કોંગ્રેસ અને બસપાને મળેલા વોટને જોડીએ તો તે 49.65% થાય છે. આ આંકડો ભાજપ અને અપના દળને મળેલા કુલ મતના 6 ટકાથી વધુ છે.

પાંચ વર્ષ પછી જ્યારે 2019માં લોકસભાની ચૂંટણી યોજાઈ રહી છે ત્યારે સમાજવાદી પાર્ટી અને માયાવતી એકસાથે ચૂંટણી લડે છે. પરિણામે 2014ની સરખામણીએ 7.35% વધુ મતો મેળવવા છતાં ભાજપ 9 બેઠકો ગુમાવે છે.2019 માં, સમાજવાદી પાર્ટી અને માયાવતી બંનેના વોટ શેરમાં ઘટાડો થયો, તેમ છતાં માયાવતીની બસપાએ 10 બેઠકો જીતી અને અખિલેશની પાર્ટીએ 5 બેઠકો જીતી. માયાવતીને સમાજવાદી પાર્ટી સાથે ગઠબંધનનો જબરદસ્ત ફાયદો મળે છે અને બસપા શૂન્યમાંથી 10 પર આવે છે. બીજી તરફ સમાજવાદી પાર્ટીના વોટ શેરમાં 4.24%નો ઘટાડો થયો છે, તેમ છતાં અખિલેશ યાદવની પાર્ટી 2014ની જેમ જ 5 બેઠકો જીતવામાં સફળ રહી છે. કોંગ્રેસ 6.36% વોટ શેર સાથે માત્ર એક સીટ જીતી છે. 2019 માં, યુપીમાં મુખ્યત્વે ભાજપ, કોંગ્રેસ અને એસપી-બસપા એમ ત્રણ જૂથો હતા.

SP-BSP ગઠબંધનની અસર
2019ની લોકસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસ અલગ હતી, પરંતુ માયાવતી અને અખિલેશના હાથ મિલાવવાના કારણે ભાજપને ઘણું નુકસાન સહન કરવું પડ્યું હતું. આ ચૂંટણીમાં જો આપણે સપા, બસપા અને કોંગ્રેસને મળેલા વોટને ઉમેરીએ તો તે લગભગ 44 ટકા છે, જ્યારે એકલા ભાજપને લગભગ 50 ટકા વોટ મળ્યા છે. આમ છતાં ભાજપને 2014ની જેમ અહીં સફળતા મળી નથી.

સપા-કોંગ્રેસ ગઠબંધન અસરકારક નથી
હવે વાત કરીએ ઉત્તર પ્રદેશમાં 2017ની વિધાનસભા ચૂંટણીની. આ ચૂંટણીમાં સમાજવાદી પાર્ટી અને કોંગ્રેસ વચ્ચે ગઠબંધન હતું જ્યારે માયાવતીની પાર્ટી અલગથી મેદાનમાં હતી. આ ચૂંટણીમાં ભાજપને ઐતિહાસિક જીત મળી છે. ભાજપે 403 વિધાનસભા બેઠકોમાંથી 312 બેઠકો જીતી હતી. બીજી તરફ, કોંગ્રેસ સાથે હોવા છતાં, સમાજવાદી પાર્ટી 177 બેઠકોના નુકસાન સાથે માત્ર 47 બેઠકો પર સમેટાઈ ગઈ હતી. માયાવતીની પાર્ટીને સમાજવાદી પાર્ટી કરતા વધુ વોટ મળ્યા, છતાં બસપા માત્ર 19 સીટો જીતી શકી. બસપાને 22.23% જ્યારે સમાજવાદી પાર્ટીને 21.82% વોટ મળ્યા હતા.
2017 અને 2019ના ચૂંટણી વિશ્લેષણથી સ્પષ્ટ છે કે અખિલેશ યાદવ સાથે માયાવતીનું જોડાણ ભાજપને નુકસાન પહોંચાડવામાં વધુ અસરકારક સાબિત થાય છે. આ કિસ્સામાં, સમાજવાદી પાર્ટી અને કોંગ્રેસનું ગઠબંધન અસર કરતું નથી કારણ કે તે સ્થિતિમાં માયાવતીની પાર્ટીને અલગથી મળેલા મતો એક રીતે ભાજપ માટે ફાયદાકારક સાબિત થાય છે.

અલગથી લડીને ભાજપને ફાયદો થાય છે

2022માં યોજાયેલી વિધાનસભા ચૂંટણીમાં પણ આપણે જોયું કે બસપા, કોંગ્રેસ અને સમાજવાદી પાર્ટીના અલગ થવાને કારણે ભાજપને સરળતાથી બહુમતી મળી હતી. આ ચૂંટણીમાં ભાજપ, સમાજવાદી પાર્ટી, બસપા અને કોંગ્રેસ અલગ-અલગ લડે છે. તેનો ફાયદો ભાજપને મળે છે. ભાજપ પાંચ વર્ષ સત્તામાં રહીને અને યુપીમાં કોરોના મહામારી દરમિયાન યોગી સરકારને બદનામ કર્યા બાદ પણ સત્તા જાળવી રાખવામાં સફળ રહી છે. જોકે તેને 57 સીટોનું નુકસાન સહન કરવું પડ્યું છે. આ વખતે કોંગ્રેસથી અલગ થઈને ચૂંટણી લડી રહેલી સમાજવાદી પાર્ટીનું પ્રદર્શન સુધર્યું છે અને તેણે 64 બેઠકોના ફાયદા સાથે 111 બેઠકો જીતી છે.

માયાવતી વિના ભાજપને મોટું નુકસાન પહોંચાડવું મુશ્કેલ છે.

અત્યારે વિપક્ષી ગઠબંધન દ્વારા દેશભરમાં એકથી એક ફોર્મ્યુલા હેઠળ 2024માં ભાજપને ઘેરવાની કવાયત ચાલી રહી છે, ઉત્તર પ્રદેશના સમીકરણોને સરળ બનાવ્યા વિના વિપક્ષ માટે તેનું મહત્વ અધૂરું છે. ઉત્તર પ્રદેશ હાલમાં ભાજપની સૌથી મોટી તાકાત છે. ભાજપ પણ અહીં ખૂબ જ મજબૂત સ્થિતિમાં છે. અહીં માત્ર નરેન્દ્ર મોદીનો ચહેરો જ નથી, પરંતુ તેની સાથે ભાજપમાં મુખ્યમંત્રી યોગી આદિત્યનાથ જેવા મજબૂત નેતા પણ છે. આનાથી ઉત્તર પ્રદેશમાં ભાજપની તાકાતને વધુ બળ મળે છે. આ પડકારને પાર કરવામાં માયાવતી વિનાનું કોઈપણ વિપક્ષી ગઠબંધન યુપીમાં વધુ અસરકારક સાબિત થવું મુશ્કેલ છે.

જો સમાજવાદી પાર્ટી અને કોંગ્રેસ 2024માં એકસાથે ચૂંટણી લડે છે અને માયાવતીની પાર્ટી યુપીની તમામ 80 લોકસભા બેઠકો પર ઉમેદવારો ઉભા કરે છે, તો તેનાથી ભાજપ વિરોધી મતોમાં ભારે વિભાજન થશે, જે દરેક બેઠકમાં ભાજપની તરફેણમાં રહેશે. આના થી વિપરીત  માયાવતી, અખિલેશ અને કોંગ્રેસ સાથે આવવાની સંભાવના પર ભાજપને ઘણી બેઠકો ગુમાવવી પડી શકે છે.

માયાવતીએ જે રીતે જાહેર કર્યું છે કે તેઓ ન તો વિપક્ષી ગઠબંધનનો હિસ્સો બનશે કે ન તો એનડીએમાં જોડાશે, તે વિપક્ષી ગઠબંધન માટે મોટો ફટકો છે.